در تمدنهای اسلامی، ضریح به عنوان یک نماد مهم و مقدس شناخته میشود و بر روی قبرهای معتبر و مقدس قرار داده میشود. مفاهیمی مثل گنبد، گلدسته و ضریح سازی کنار هم می ایند. تاریخچه دقیق ضریحها از قرن نخست قمری تا کنون مشخص نیست، اما آنها به عنوان یک عنصر مهم در فرهنگ و تاریخ اسلام شناخته میشوند و هنوز هم در بسیاری از قبور و مکانهای مقدس وجود دارند.
بر اساس تحقیقات تاریخی، ظاهراً شکل کنونی ضریح با ساختار مشبک و ساخته شده از نقره و مس به دوره صفویه برمیگردد. این نوع ضریحها در تمدنهای اسلامی به عنوان نمادهای مهم و مقدس شناخته میشوند و بر روی قبرهای معتبر و مقدس قرار میگیرند. طرحها و زیباییهای مختلفی در ضریحها استفاده میشود و آنها معمولاً به عنوان مرکز توجه و عبادت در مکانهای مقدس خدمت میکنند.
هرچند که تاریخچه دقیق ضریحها از قرن نخست قمری تاکنون و کارگاه های ضریح سازی کاملاً مشخص نیست، اما آنها به عنوان یک جزء مهم از فرهنگ و تاریخ اسلام شناخته شدهاند و هنوز هم در بسیاری از قبور و مکانهای مقدس استفاده میشوند.
مفهوم کلمه ضریح
ضریح عنوان یک کلمه عربی، در فرهنگ عرب به معنای قبر و شکاف میانه قبر به کار میرود. اما در اصطلاح فارسی، ضریح به معنای اتاقک، صندوق و سازه فلزی یا چوبی مشبک است که بر روی قبر امام یا امامزاده قرار میگیرد. در لبنان، این سازه با نام شبّاک به معنای محصوره فلزی یا چوبی مشبک و در مصر با نام مقصوره به معنای سرا، حجره و خانه کوچک شناخته میشود.
ضریح به طور عمومی یک محفظه یا اتاقک مکعب مستطیلی است که فضای داخل مقبره را از اطراف جدا میکند اکثر کارگاه های ضریح سازی نیز بر این اصل کار خود را انجام میدهند. بیشتر ضریحها چهار گوشه دارند، اما ضریح امام حسین(ع) و عسکریین ششگوشه دارند. در ضلعهای ضریح، دریچههایی برای انداختن نذورات در نظر گرفته شده است.
تاریخچه؛ از صندوقچه های ساده تا کارگاههای ضریح سازی
ضریح به معنای اتاقک و صندوق در قرنهای نخستین قمری رایج بوده است. با توجه به نداشتن اطلاعات دقیق درباره علت و زمان پیدایش ضریح در آن دوران، معلوم نیست که چگونه و چرا این روش برای یادبود و تکریم بزرگان دین شکل گرفته است و امروزه کارگاه های ضریح سازی شکل گرفته است. اما اعتقاد مسلمانان بر لزوم رعایت احترام و تکریم بزرگان دین، انگیزهای بوده است تا پس از درگذشت آنان، با ایجاد بنای یادبود و نصب صندوق و سپس محجر و بعد ضریح بر روی مقبره، آرامگاهها را به مزار تبدیل سازند.
از واژه ضریح در احادیث شیعی نیز استفاده شده است و گاه منظور از آن همان قبر است. به عنوان مثال، در بحارالانوار از مشارقالانوار حافظ رجب آمده است که امام علی (ع) به حسنین گفته بود: “وقتی مرا پس از مرگ در ضریح نهادید، دو رکعت نماز بخوانید…” (
گزارشهایی نیز از نصب صندوق و ایجاد سقف و بنایی کوچک بر مدفن امام حسین (ع) تا سال ۶۵ قمری وجود دارد. همچنین هارون عباسی در حدود سال ۱۷۰ قمری ضریح حرم امام علی (ع) را با آجر سفید ساخته بود. اما به نظر میرسد که پیشینه کارگاه های ضریح سازی به شکل کنونی (مشبک و ساخته شده از نقره و مس) به دوره صفویه برمیگردد. ابن بطوطه نیز در سفرنامه خود از ضریحی چوبی بر مزار امام رضا (ع) یاد میکند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بودند.
جنس ضریح چیست و کارگاههای ضریح سازی عموما از چه فلزی استفاده میکنند؟
ضریح به طور عمومی به سازههای فلزی اطلاق میشود که در مکانهای مقدس یا زیارتگاههای امامزادگان نصب میشوند. علاوه بر ضریح، ساخت گنبد و گلدسته نیز در مساجد و امامزادگان استفاده میشود. در ساخت این عناصر، معمولاً کارگاه های ضریح سازی از فلزات استفاده میشود و سه نوع ورق به کار میروند.
۱٫ ورق استیل عالی: این ورقها دارای دو رنگ طلایی و بیرنگ هستند و در مرحله اسکلت و تزئینات گنبد و گلدسته استفاده میشوند.
۲٫ ورق آلومینیوم با رنگ ثابت: این ورقها از آلومینیوم ساخته شدهاند و رنگ طلایی ثابت دارند. علاوه بر زیبایی، دارای تضمین عمر ماندگاری ضریح هستند.
۳٫ ورق برنج و مس: در برخی موارد، برای تزئینات گنبدها و گلدستهها از ورقهای برنج و مس استفاده میشود. اما زمان ماندگاری این ورقها محدودتر است.
ورق طلا و نقره: در ساخت ضریح ائمه اطهار از ورق طلا و نقره استفاده شده است.
استفاده از این فلزات و ورقها در ساخت گنبد و گلدستهها، به آنها زیبایی و استحکام میبخشد و ماندگاری آنها را بالا میبرد.
نظر فقها درباره ضریح و ضریح سازی چیست؟
فقها درباره احکام مرتبط با ضریح، در بابهایی مانند طهارت صحبت کردهاند و ضریح معصومان و امامزادگان را محترم و نجس نمیدانند واهانت کردن و نجس کردن انرا ممنوع میدانند و شغل کارگاه های ضریح سازی را حلال و طیب می دانند.
کارگاههای ضریح سازی؛ اوج هنر اسلامی
کارگاه های ضریح سازی یکی از گونههای هنر است که تلفیقی از نگارگری، خطاطی، قلمزنی، منبتکاری، طلاکاری، فلزکاری و سایر هنرها میباشد. معمولاً برای ساخت ضریح، تیمی از فلزکاران (زرگران، قلمزنان، مشبککاران، میناکاران) با هم همکاری میکنند. کارگاه های ضریح سازی از صنایع دستی رایج در اصفهان بوده است و به علاوه از ساخت ضریح، برای ساخت درهای اماکن متبرکه نیز از ضریحسازی استفاده میشود.
بخش ها و اجزا مهم ضریح
در کارگاه های ضریح سازی ، نام بانی، تاریخ ساخت، نام صاحب قبر و سایر جزئیات مشخص میشوند. ضریح همانند گلدسته و گنبد دارای اجزا و اصولی است. ضریح از بدنه و اسکلت، پیکرههای سنگی، ستونها، پایه ستون، گوی ماسورهها، لچکیها، ترنجها، کتیبههای نقره، حواشی برجسته کاری، کتیبههای طلامشبکهای طلایی، زهوارها، میخهای تزیینی، گلدانها، نقاشیهای داخل ضریح، پارچه روی سقف مزار و سایر عناصر تشکیل میشود.
مفاهیم توحیدی در ضریحسازی
در ساخت ضریحهای اماکن مقدس، مولفههای گوناگونی وجود دارند که نظر به نمادهای الهی و توحیدی میباشند. در ادامه به توضیح این مولفهها میپردازم:
۱٫ کتیبههای خوشنویسی اسلامی: در سراسر فضای ضریح، کتیبههایی با خط خوشنویسی اسلامی وجود دارند. این کتیبهها آیه “فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ” را نمایان میکنند، که به معنی “پس هر جا که بروید، روی خداست” است.
۲٫ کتیبههای خوشنویسی با اسماء الله: در بالاترین قسمت ضریح، کتیبههایی با خط خوشنویسی وجود دارند که به اسماء الله مرتبط میشوند. در رأس ضریح، اسم جلاله “الله” قرار دارد که نمادی از “کلمه الله هی العلیا” است.
۳٫ نقوش اسلامی، ختایی و هندسی: کارگاه های ضریح سازی در طراحی ضریح، نقوش اسلامی، ختایی و هندسی با حرکت مارپیچ و در هم تنیده به کار نی برند. این نقوش حرکتی به سمت بالا دارند و نمادی از تعالی و قرب الی الله هستند.
۴٫ ساختار محرابی: در هندسه ساخت ضریح، ساختار محرابی نیز وجود دارد که به یاد خدا و نماز اشاره میکند.
۵٫ تزئینات و ویژگیهای هنری: تزئینات و ویژگیهایی که در ضریح به کار رفتهاند، شامل تناسب، تعادل، ترکیب، ضرباهنگ، حرکت، تجرید و انتزاع، فضای مثبت و منفی، جاودانگی و غیره است. این تزئینات و ویژگیها با قرآن ارتباط دارند و بر مبانی اعتقادی اسلام بنا شدهاند.
از این توضیحات مشخص میشود که در کارگاه های ضریح سازی ، عناصر هنری و نمادهای الهی و توحیدی به کار برده میشوند تا ارتباط عمیقی با اعتقادات و ارزشهای دینی اسلام برقرار شود.
کارگاههای ساخت و بازسازی ضریح
کارگاههای ساخت و بازسازی ضریح محمد رسول الله در استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد. این کارگاه های ضریح سازی توسط صنعتگران و صنعتیان ماهر در زمینه ساخت ضریح تشکیل میشوند. تیم ما با استفاده از فنون و تکنیکهای مختلف هنری، ضریحهای قدیمی را تعمیر و بازسازی میکنند و همچنین ضریحهای جدید را طراحی و ساخت میکنند.
این کارگاه ضریح سازی دارای تجهیزات و ابزارهای مورد نیاز برای ساخت و بازسازی ضریح هستند. همچنین صنعتگران در این کارگاهها از مواد مختلف مانند سنگ، فلزات، چوب، طلا و غیره برای ساخت ضریح استفاده میکنند. تیم ما با دقت و حرفت خاص، هنر و زیبایی ضریحها را به اجرا میگذارند.