مراحل ساخت مساجد

 انتخاب موقعیت جغرافیایی

در انتخاب مکان مناسب برای مراحل ساخت مساجد، موارد زیر باید مدّ نظر قرار گیرد:

۱٫ حلّیت و عدم اختلاف در مورد زمین: انتخاب زمینی که در بین مردم شبهه‌ای ایجاد نکند و صاحبان آن آن را به طور طیب خاطر واگذار کنند، امری بسیار مهم است.

۲٫ مرکزیت: مسجد باید در مرکز زندگی نمازگزاران احداث شود تا افراد به راحتی بتوانند به مسجد مراجعه کنند و از معنویت آن بهره‌برداری کنند.

۳٫ پیش‌بینی توسعه: زمین باید به گونه‌ای انتخاب شود که در طولانی مدت، امکان توسعه مسجد وجود داشته باشد.

۴. عمومیت: بهتر است مسجد به هیچ طایفه، گروه یا دسته خاصی تعلق نگیرد، تا همه مردم با رغبت در مسجد حضور یابند.

۵٫ زیبایی و محیط: مسجد باید نزدیک به مناطق زیبا، تمیز و خوش‌بو واقع شود. انتخاب مکان نزدیک به غسالخانه یا قبرستان ممکن است جاذبه مسجد را کاهش دهد.

۶٫ همسایگی مسجد: اطراف مسجد باید بهترین حالت ممکن را داشته باشد، به گونه‌ای که با وضعیت و شئون مسجد سازگار باشد. باید توجه شود که کسبه و مغازه‌داران نزدیک به مسجد و همسایگان آن، افرادی باشند که با مسجد هماهنگی داشته و احترام به مکان مذهبی دارند.

با توجه به این موارد، انتخاب مکان مناسب برای مراحل ساخت مساجد به منظور خلق فضای مذهبی و مناسب برای نمازگزاران بسیار حائز اهمیت است.

سایر مراحل ساخت مساجد

۱٫ ارائه تصویر دستور نقشه شهرداری به مرکز رسیدگی به امور مساجد استان و تشکیل پرونده ساختمانی در امور مساجد استان
۲٫ تهیه طرح مراحل ساخت مساجد با استفاده از ضوابط ملاک عمل طراحی اخذ و ملاک عمل طراحی قرار گیرد. این مرحله شامل تعیین فضاهای مورد نیاز مسجد است.
۳٫ تهیه نقشه توپوگرافی زمین (نقشه برداری)، شامل تهیه نقشه برداری از زمینهای بزرگ یا دارای ناهمواری و برداشت جهت دقیق شمال برای تعیین جهت قبله.
۴٫ انتخاب مهندس معمار، که برای طرح مساجد کوچک باید دارای پروانه اشتغال معماری و آشنایی با طراحی مساجد باشد. طرح مساجد بزرگ باید توسط شرکت‌های مهندسی آشنا با امور مسجد و طراحی مساجد تهیه شود.
۵٫ تهیه طرح معماری مسجد توسط مهندس معمار، که در آن کیفیت فضاهای مسجد مشخص خواهد شد.
۶٫ ارائه نقشه معماری مسجد به امور مساجد استان و بررسی طرح معماری توسط معاونت فنی امور مساجد استان.
۷٫ اصلاح طرح معماری مسجد و رفع اشکالات احتمالی توسط مهندس معمار طراح.
۸٫ بررسی مجدد طرح اصلاحی و تایید طرح معماری مسجد توسط معاونت فنی امور مساجد استان.
۹٫ ارائه نقشه معماری به شهرداری و بررسی و تایید آن توسط شهرداری.
۱۰٫ ارائه نقشه نما به صورت سه بعدی رنگی (تری دی).
۱۱٫ ارائه طرح معماری به نظام مهندسی ساختمان استان و بررسی و تایید آن توسط سازمان نظام مهندسی.
۱۲٫ تهیه نقشه های سایر رشته ها، شامل نقشه های سازه توسط مهندس عمران، نقشه های تاسیسات مکانیکی توسط مهندس تاسیسات مکانیکی، و نقشه های تاسیسات برقی توسط مهندس تاسیسات برقی.
۱۳٫ معرفی ناظران چهار رشته (معماری، سازه، برق و مکانیک) توسط نظام مهندسی یا کارفرما به شهرداری جهت صدور پروانه مراحل ساخت مساجد.
۱۴٫ ارائه کلیه نقشه ها به شهرداری و بررسی و تایید نقشه ها توسط شهرداری تا صدور پروانه مراحل ساخت مساجد.

ساخت مسجد

در زمان رسول اللّه صلی الله علیه و آله، مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان مرکزی برای امور حکومتی استفاده می شد. حضرت در این مسجد محل‌های مختلفی را برای انجام فعالیت‌های خاص در نظر گرفته بود. این روزها، در محل هر یک از این فضاها ستونی وجود دارد که به نام آن شناخته می شود.

به عنوان مثال، استوانه الوفود محل ملاقات پیامبر صلی الله علیه و آله با قبائل و گروه‌هایی بود که برای دیدار با حضرت به مدینه می آمدند. همچنین، در مکان خاصی، امیرالمؤمنین علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت می کرد و در جای آن ستون پاسداری یا استوانه الحرس قرار داشت. همچنین، حضرت در مکان دیگری برای استراحت وقتی که به مسجد می آمدند، ستون سریر یا تخت داشتند.

مورد جالب توجه این است که این فضاها برای اهداف خاصی طراحی شده بودند، اما در هنگام نماز، همه این فضاها برای برگزاری نماز جماعت استفاده می شدند.

در زمان حاضر، نیازمندی‌های مساجد به تدریج افزایش یافته است و برای مراحل ساخت مساجد و معماری مساجد، لازم است این نیازها در نظر گرفته شوند. در غیر این صورت، مساجد همواره با مشکلاتی مواجه خواهند شد.

عواملی که به نظر می رسد باید در طراحی و معماری مساجد فعلی مورد توجه قرار گیرند، شامل نیازمندی‌های جانبی و داخلی است. این موارد باید در فرآیند بازنویسی متن مدنظر قرار گیرند.

نکات مهم در ساخت مساجد بر اساس احادیث

گونگی معماری ساختمان مسجد، بستگی به نیاز و شرایط زمان و مکان دارد؛ اما با تأمل در راه‌نمایی‌های کلی پیشوایان دینی در منابع روایی شیعه و سنی، چند نکته را می‌توان به عنوان اصول فرهنگ معماری اسلامی مسجد، از آن‌ها استنباط کرد:

 پیش‌بینی ظرفیت مورد نیاز آیندگان

نخستین نکته‌ای که در برخی روایات به آن اشاره شده، این است که در مراحل ساخت مساجد، نباید تنها نیاز فعلی مردم را در نظر گرفت؛ بلکه باید تا حد امکان، نیاز آیندگان را نیز مد نظر داشت تا کم‌تر نیاز به تخریب آن برای توسعه پدید آید؛

 روایتی از پیامبر

چنان‌که در روایتی نقل شده است:
> أَنَّ رَسُولَ اللهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) أَتَى عَلَى قَوْمٍ مِنَ الْأَنْصَارِ وَهُمْ یَبْنُونَ مَسْجِدًا لَهُمْ، فَقَالَ: «أَوْسِعُوهُ تُمْلَئُوهُ»؛ پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، بر گروهی از انصار که برای خود مسجدی می‌ساختند، وارد شد و فرمود: «وسیع و جادار بنایش کنید که (در آینده) آن را پر خواهید کرد».

 رعایت سادگی

در روایاتی که مسجدسازی پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) را توصیف می‌کنند، به لزوم رعایت اصل سادگی در معماری مسجد اشاره شده است. پیامبر خدا در ابتدا مسجد را با خشت خام ساخت و با گذر زمان و افزایش جمعیت مسلمانان، دستور داد مسجد را گسترش دهند. اما در این فرآیند، هنگامی که مسلمانان خواستند مسجد را با زینت‌ها و تزئینات طلا و نقاشی آراسته و بزرگتر کنند، پیامبر خدا این پیشنهاد را رد کرد و به سادگی معماری مسجد تأکید کرد.

روایت‌ها نشان می‌دهند که مسجدها در زمان پیامبر خدا با خشت و ستون‌هایی از تنه درخت خرما بنا شده بود. اما در طول زمان، مسلمانان متعدد شدند و مسجدها نیاز به گسترش داشتند. در روایت‌ها آمده است که سقف مسجد با شاخه‌های بی‌برگ نخل و ستون‌هایش با تنه درخت خرما ساخته شده بود. همچنین، برای ایجاد سایه‌بانی بر مسجد، ستون‌هایی از تنه درخت خرما و چوب‌های پهن با شاخه‌ها و برگ‌های خرما و اذخر بر آن‌ها قرار داده شد.

به طور کلی، این روایات به ما یادآوری می‌کنند که در مساجد، بهتر است اصل سادگی و عدم زینت‌بازی را رعایت کنیم. استفاده از هنر و تزئینات در معماری مسجد، اگر هدفش تنها ایجاد جاذبه ظاهری باشد و با فلسفه پایه‌گذاری مسجد همخوانی نداشته باشد، نکوهیده است.

روایت‌های مشابهی در سند‌های شیعه و اهل سنت وجود دارد، که به سادگی و زینت‌بندی مساجد اشاره می‌کنند. این روایات نشان می‌دهند که در زمان امامان شیعه و خلفای راشدین، مسجدها با استفاده از مصالح ساده ساخته شده و در طول زمان با تزئینات و زینت‌های مختلف توسعه یافته‌اند. به عنوان مثال، در روایتی آمده است که عمر بن خطاب دیوارها را با سنگ‌های نقش‌دار و گچبری و ستون‌ها را با سنگ‌های نقش‌دار و سقف را با چوب ساج تزئین کرد.

به طور کلی، این روایات نشان می‌دهند که در زمان پیامبر و امامان شیعه، تأکید بر سادگی و عدم زینت‌بازی در معماری مسجد وجود داشته است. این مساجد با استفاده از مصالح ساده و تنه درخت خرما ساخته شده و با تزئینات متناسب با فلسفه و منش مسجد توسعه یافته‌اند.

اخرین مرحله ساخت مساجد؛ محراب سازی

به نقل از فقیه گران‌مایه شیعه، مؤلف کتاب “جواهر الکلام”، در مورد مسئله محراب‌سازی در مساجد، به نتیجه‌گیری زیر می‌رسد:

۱٫ محراب‌هایی که به صورت مقصوره (حجره کوچک و خلوت خانه) ساخته می‌شوند، مکروه هستند.
۲٫ محراب‌هایی که بسیار فرو رفته در دیوار ساخته می‌شوند و شبیه به مقصوره هستند، نیز مکروه هستند.
۳٫ محراب‌های ویژه‌ای که به صورت مستقل در برخی مساجد ساخته می‌شوند و شبیه به قربانگاه‌های یهود هستند، نیز مکروه هستند.

اما محراب‌هایی که تنها به صورت اثری در دیوار ساخته می‌شوند و هدف آن‌ها نمایاندن قبله است، و یا اندکی در دیوار فرو رفته‌اند، هیچ کراهتی ندارند. در واقع، استفاده از چنین محراب‌هایی در سیره متداول امروزه تأیید شده است و به‌طور عمومی مساجد بسیاری از این نوع محراب‌ها را دارند.

ساخت گنبد و گلدسته برای مساجد

ساخت گنبد و گلدسته یک هنر و مهارت خلاقانه است. این موارد معمولاً در معماری، هنرهای دستی و طراحی استفاده می‌شوند. گنبد یک ساختمان کروی است که معمولاً به عنوان سقف یک ساختمان استفاده می‌شود و به شکل معماری آن دقت زیادی می‌شود. گلدسته‌ها همچنین به عنوان یک عنصر تزیینی در دستگاه‌های هنری مانند فرش‌ها، قلبک‌ها و زیورآلات استفاده می‌شوند. با استفاده از مواد مختلفی مانند چوب، فلزات، سنگ و شیشه، می‌توان گنبد و گلدسته‌های زیبا و منحصر به فردی ساخت.